Serbest Ticaret Anlaşmaları

Küreselleşmenin hız kazandığı son yarım yüzyılda, ülkeler arasındaki ekonomik ilişkiler yalnızca mal ve hizmet alışverişiyle sınırlı kalmamış, aynı zamanda karşılıklı bağımlılık biçiminde derinleşmiştir. Bu bağımlılığın en önemli araçlarından biri ise serbest ticaret anlaşmalarıdır (STA). Temel amacı ülkeler arasındaki gümrük vergilerini ve ticaret engellerini kaldırmak olan bu anlaşmalar, ekonomilere yeni fırsatlar sunarken bazı tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Bugün Avrupa Birliği’nden Asya-Pasifik’e, Amerika kıtasından Afrika’ya kadar dünyanın her köşesinde yüzlerce serbest ticaret anlaşması yürürlüktedir.

Türkiye de bu süreçte önemli bir aktör olmuş; özellikle Avrupa Birliği ile olan Gümrük Birliği’nin yanı sıra Orta Doğu, Balkanlar ve Asya ülkeleriyle imzalanan STA’larla dış ticaret hacmini çeşitlendirme yoluna gitmiştir. Ancak bu anlaşmaların avantajları kadar eleştirilen yönleri de bulunmakta; özellikle yerli üreticinin rekabet baskısı altında kalması ve ticaret açığının büyümesi sıkça gündeme gelmektedir.

Küresel Ticarette STA’ların Rolü

Serbest ticaret anlaşmalarının yaygınlaşmasının ardında yatan en önemli neden, dünya ekonomisinin bütünleşme ihtiyacıdır. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) çatısı altında çok taraflı ticaret serbestleşmesi istense de ülkeler çoğu zaman ikili veya bölgesel anlaşmalar yoluyla daha hızlı sonuç almayı tercih etmektedir. Bu sayede ticari engellerin kaldırılması, yatırım akışının artması ve tedarik zincirlerinin kolaylaşması sağlanmaktadır.

Örneğin, Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (NAFTA) ile ABD, Kanada ve Meksika arasındaki ticaret olağanüstü bir hızla artmış; aynı şekilde Avrupa Birliği’nin iç pazarı STA mantığının en gelişmiş örneklerinden biri olmuştur. Asya’da ise Çin’in öncülük ettiği Bölgesel Kapsamlı Ekonomik Ortaklık (RCEP), dünyanın en büyük serbest ticaret alanlarından birini yaratmıştır. Bu örnekler, anlaşmaların sadece ticari değil, jeopolitik ve stratejik boyutlarının da olduğunu göstermektedir.

Türkiye’nin Serbest Ticaret Anlaşmaları Deneyimi

Türkiye’nin serbest ticaret anlaşmaları politikası, 1996’da Avrupa Birliği ile yürürlüğe giren Gümrük Birliği ile ivme kazanmıştır. Bu çerçevede Türkiye, AB’nin STA politikalarına paralel hareket ederek farklı ülkelerle benzer anlaşmalar yapma yoluna gitmiştir. Bugün Türkiye’nin yürürlükte olan 30’dan fazla STK’sı bulunmaktadır. Bu anlaşmalar, özellikle tekstil, otomotiv yan sanayi, gıda ürünleri ve kimya gibi sektörlerde ihracatçılar için yeni pazar imkânları yaratmaktadır.

Bununla birlikte, STA’ların Türkiye açısından bazı zorlukları da mevcuttur. Örneğin, AB’nin üçüncü ülkelerle imzaladığı anlaşmalar Türkiye için doğrudan bağlayıcı olmasa da Gümrük Birliği ilişkisi nedeniyle dolaylı olarak etkili olmaktadır. Bu durum, Türkiye’yi bazı durumlarda “masada olmayan ama sonuçlarına katlanan taraf” haline getirmektedir. Bu yüzden Ankara, uzun süredir Gümrük Birliği’nin güncellenmesi ve karar mekanizmalarında daha etkin rol almayı hedeflemektedir.

Avantajlar ve Tartışmalar

Serbest ticaret anlaşmalarının sağladığı avantajlar arasında şunlar öne çıkmaktadır:
İhracatçı firmalar için yeni pazarlara giriş kolaylığı,
Yatırımların artması ve küresel tedarik zincirlerine entegrasyon,
Tüketiciler için daha çeşitli ve ucuz ürünlere erişim,
Teknoloji transferi ve üretim kalitesinde yükselme.
Ancak bu anlaşmalar aynı zamanda bazı eleştirileri de beraberinde getirmektedir:
Yerli üreticilerin güçlü dış firmalarla rekabet edememesi,
Ticaret açığının büyümesi ve ithalat bağımlılığının artması,
Tarım gibi hassas sektörlerin olumsuz etkilenmesi,
Küçük işletmelerin rekabet baskısı altında zorlanması.
Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, STA’ların etkileri sektörden sektöre değişmekte; bazı alanlarda hızlı büyüme sağlanırken diğerlerinde gerileme görülebilmektedir.

Geleceğe Bakış: Yeni Nesil Anlaşmalar

Bugün artık STA’ların yalnızca gümrük vergilerini indirmekle sınırlı kalmadığını görmekteyiz. Dijital ticaret, e-ticaret düzenlemeleri, çevre standartları, işgücü hakları ve sürdürülebilir kalkınma gibi konular da yeni nesil anlaşmaların gündemine girmiştir. Örneğin, Avrupa Birliği’nin imzaladığı birçok STA’da çevre duyarlılığı ve karbon salımıyla ilgili maddeler yer almakta; ABD ve Asya ülkeleri arasında yapılan anlaşmalarda ise dijital ticaret kuralları öne çıkmaktadır.

Türkiye açısından da geleceğin ticaret diplomasisi, sadece mal ve hizmetlerin serbest dolaşımıyla değil, aynı zamanda yeşil dönüşüm ve dijital ekonomi ile şekillenecektir. Bu bağlamda, Türkiye’nin AB Yeşil Mutabakatı ile uyumlu politikalar geliştirmesi ve dijital ticaret alanında daha güçlü kurallar benimsemesi, yeni STA’larda elini güçlendirecektir.

Sonuç: Fırsatlar ile Riskler Arasında Bir Denge

Serbest ticaret anlaşmaları, küresel ekonominin vazgeçilmez unsurlarından biri haline gelmiştir. Ancak bu anlaşmaların etkileri her ülke için aynı düzeyde olumlu değildir. Doğru stratejiler geliştirilmediği takdirde, ihracatçı için fırsat olan bir anlaşma, ithalata bağımlılığı artırarak yerli üretimi zayıflatabilir. Dolayısıyla, STA’lar yalnızca dış ticaret politikalarının değil, aynı zamanda sanayi, tarım, çevre ve istihdam politikalarının da bir parçası olarak ele alınmalıdır.

Türkiye’nin bu alandaki deneyimi, serbest ticaret anlaşmalarının tek başına bir mucize yaratmadığını, ancak doğru planlama ve güçlü üretim yapısıyla birleştiğinde ülke ekonomisine ciddi katkı sağladığını göstermektedir. Bugün Türkiye’nin önündeki en büyük görev, bu anlaşmaları sadece ihracat kapısı olarak görmekten öteye taşıyıp, küresel ticaretin dönüşümünü yakalayacak bir vizyonla hareket etmektir.

ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist-Yazar
Zaferozcivan59@gmail.com